مارکسیسم و نقد ادبی
۱- چینش مهره‌های سیاه؛ نخستین مواجهات سنت چپ با امر ادبی
به‌هدایت امیر کمالی
www.bidar.school
[ Ссылка ]
telegram channel: t.me/bidarschool
پیش می‌آید که در نقد مارکسیستی یک اثر ادبی توافقی با هم نداشته باشیم، اما دست‌کم در مورد بلبشوی حاکم بر فضای نقد که در بسیاری موارد آکنده از سخنان متناقض است سرگیجه و دلخوری مشترکی داریم. مسئله زمانی حاد می‌شود که مرز بین گونه‌های مختلفِ نقد، گاه مخدوش و محو می‌شود و متفکرانی که ذیل بیرق واحد سنت چپ، پروژه‌های مشخص اما متفاوت و معکوسی را دنبال می‌کنند در نقدنگاری‌های ما چنان بهم می‌پیوندند که گویی تنی واحدند. مسلّماً نمی‌توانیم این گرایش‌ها را به عنوان نوعی بازگشت به خاستگاه یکدست کنیم؛ اما در این سال‌ها بسیار برخورده‌ایم به مقاله‌هایی در نقد شعر و داستان که نتوانسته‌اند جز به واسطه‌ی آوار مهیبی از نام‌های متنوع حرف خود را برسانند.

در عین حال امکان بهره‌برداری از این دستاوردهای نظری همچنان مناقشه‌برانگیز است. آیا می‌توانیم با مسلح شدن به نظریه‌ی مارکسیستی ادبیات، امر نوشتن را بدل به عنصری مهم در پیوند با تفکر، سیاست و جامعه کنیم؟ نخستین منزلْ رویارویی با این تناقضات است. اگر قسمتی از این تبیین‌های متناقض را به خود آنچه نقد مارکسیستی می‌نامیم منتسب کنیم جانب انصاف را وا ننهاده‌ایم. برای غلبه بر این اغتشاشات دو راه بنظر می‌رسد: نخست، تحلیل گاهشمارانه‌ی آنچه به نقد مارکسیستی مشهور است تا از این راه صف‌بندی‌های نظری از هم تمیز داده شوند. راه دیگر تحلیل مفاهیمی است که اساساً نقد مارکسیستی را وا می‌دارد نسبت به یک اثر واکنش مثبت یا منفی نشان دهد.

در این دوره‌ها تلاش خواهیم کرد گونه‌های مختلف نقد مارکسیستی را تحلیل کنیم، مهمترین آثار نوشته شده در گرایش‌های مختلف را به عنوان نمایندگانی صادق و مشهور از دیدگاه خودشان زیر ذره بین بگذاریم و سیر اختلاف نظرها در زمینه‌ی آثار ادبی را در بستر نظریه‌ی ظاهراً واحدِ مارکسیستی قرائت کنیم. در عین حال با این مسئله مواجه‌ایم که با توجه به اینکه بیشترِ متفکرانِ مورد بحث تنها به مسائل ادبی نپرداخته‌اند، باید جایگاه ادبیات را در تفکر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و الهیاتی آنها نیز واکاوی کنیم. برای پرداختن دقیق به همه‌ی این جریانات، بر آن شدیم تا دوره‌های پایه‌ی آشنایی با نقد ادبی مارکسیستی را به بخش‌های مختلفی دسته‌بندی کنیم و بر اساس نگرش تقویمی و تاریخی با آن پیش برویم.

دوره‌ی نخست به تبار نقد ادبی مارکسیستی، چگونگی انتساب آن به مارکس، مؤلفه‌های اصلی آن و جستارهای مهم برخاسته از آن اختصاص دارد. با وجودی که چالش‌برانگیزترین مفاهیم و مباحث این دوره همگی به گفتارهای نقادانه مارکسیستی منتسب‌اند، می‌توان در خاستگاه‌شان متوجه تفاوت در قرائت‌هایی شد که نهایتاً گونه‌های مختلف نقد ادبی مارکسیستی را از هم متمایز می‌سازد. به این اعتبار، قسمت اعظم این دوره به نگاه کارل مارکس به ادبیات اختصاص دارد. پس از آن به اندیشه‌ی ادبی لنین، تروتسکی، پلخانف و دیگر نمایندگان آنچه رئالیسم سوسیالیستی خوانده می‌شود می‌پردازیم.

امیر کمالی دانش‌آموخته‌ی زبان و ادبیات فارسی از دهه‌ی هشتاد کار تالیف و ترجمه در حوزه‌ی نقد ادبی و فلسفه‌‌ی انتقادی را آغاز کرد. در سال‌های پایانی دهه‌ی هشتاد در روزنامه‌های شرق، اعتماد و بهار جستارهای تالیفی و ترجمه منتشر ساخت. کتاب «ازمصائب معنا» حاصل پیگیری او در حوزه‌ی زبانشناسی انتقادی و روش فیلولوژی بود. در ادامه از منظر فلسفه‌ی انتقادی به نقد خاستگاه شعر مدرن فارسی در نیما یوشیج پرداخت که حاصلش کتاب «مانیفست خاموشان» بود. وی هم اکنون عضو هیئت نویسندگان سایت تز یازدهم است. ترجمه‌‌ی «انسان بی محتوا» از جورجو آگامبن، ترجمه‌ی مجموعه مقالاتی در باب فلسفه‌ی جستارنویسی با عنوان «سیاست جستار» و نقدی سیاسی فلسفی بر داستان‌های بهرام صادقی در هیئت کتابی با عنوان «جستارهایی در فهم بهرام صادقی» سه اثری است که وی در آستانه‌ی چاپ و انتشار دارد.

свернуть