Жамбұл облысынан Қыздаш ақсақалдың әуетінен Кожин Қобланбектің қызына құдаласуға келген қонақтарды Баянауыл Еліне апарып, тарихымен таныстырған күндерден естелік бейне.
Алтынбек Құрманов, «Баянауыл» ұлттық паркінің инспекторы, өлкетанушы:
Қоңырәулие туралы аңыз!
«Қоңыр әулие» үңгірі жердің, жануар¬лар мен құстар әлемін қорғаушысы Нұх Пайғамбар заманынан бар. Бүкіләлемдік су тасқыны кезінде үш көріпкел Нұх Пайғамбардың кемесіне қалып қойыпты-мыс, бірақ кемеде орын болмапты, сонда үш бақанды жалғап байлап, бақанға отырып, ол пайғамбардың кемесіне байланыпты. Бүкіләлемдік ағыспен олар солтүстіктен оңтүстікке беттейді. Алғашқы болып үлкен әулие Құланның бөренесі тасқа соғылып, жұлынып кетеді. Бұл Қызыл Тау маңында болған. Екінші болып тасқа ортаншы бала әулие Қыранның бөренесі ең биік тау Ақбетке соғылады. Су қайта бастап, таулар мен шоқылар ашыла бастағанда, кенже әулие Қоңырдың бөренесі үңгірге жақындағаннан кейін, ол осы жерде қоныстанады. Сол себепті үңгір қажылықтың киелі жері саналған. Осындай табынудың себебі болған үңгір түкпіріндегі қазан, осы қазан түбіне үнемі су жиналады. Осы суда барлық ауруларды жазу қасиеті бар, тіпті, бедеуліктен де. Қай уақытта болмасын үңгір жанына баланы дүниеге әкелу мақсатымен әйелдер қонған және осы армандары шынымен де орындалған.
Үңгірде Қаныш Сәтбаев болған. Бүгін қасиетті үңгір қалың жұртқа сая болып, киелі орынға айналып отыр. Үңгірге баспалдақпен көтерілесізддер, Үңгірдің жалпы ұзындығы 30 метр.
Осы Баянауыл топырағында өсетін жабысқақ қанды қараағаш тек әлемде үш жерде ғана кездеседі. Олар – Канада, Коль жартылай аралы мен Баянауылда. Бұл жасыл желек таза, мөлдір бұлақты айнала өседі. Тағы бір қызықты ақпарат – қара қанды ағаштың тарихы диназаврлар тіршілік еткен дәуірге тиесілі.
Баянның қарайған әр тасы мен жайқалған әр ағашын Алтынбек ағадан артық білетін жан жоқ шығар. 30 жылдай киелі өлкенің тарихын саралап, талай зерттеуді ақтарған ол, қаншама тың дүниенің сырын ашты. Соның бірегейі, өзінің сөзімен айтсақ – осы «Ханның қараағашы» деп аталатын аумақ. Ол жайлы ғұлама ғалым Мәшекең де жазыпты. Дерекке сүйенсек, тура осы мекен көп жылдар бойы Есім хан мен Тәуке ханның жайлауы болған. Кейін үш жүздің басып қосқан Абылай да қасиетті өңірде тұрақтаған екен.
Абылайды Баянауыл жерінде, Сабындыкөл жағасында 1734 ж ақ киізге көтеріп, сұлтан қылып сайлаған. Сабындыкөл жағасында сайланған Абылай сұлтанды 4 жұлдызды айдай осы мекенде тұрды дейді. Мынау ағарып жатқан жер хан ордасы.Бала күннен осы жерде өстім ғой. Мынау ағаштың бауырында шөп шабатын аталарымыз. Сонда үлкен аталарымыз –әй, байқаңдар! Анау орданың орнына бармаңдар, ол жерді аяқпен баспаңдар, дәрет сындырмаңдар, ол киелі жер, қасиетті жер, бірдеңеге ұрынасыңдар деп ескертетін. Ол немене орда деген деп біз баламыз гой, ұқпайтынбыз. Бертін келе білсек, шынында да бұл тарихи құндылығы бар жер екен.
Сіздер мен біздер тұрған жердің шығысында Найза тас. Жартас тұр. Оны да бүгінгі күні тарихи атауын өзгертіп «булка» деп жүр. Ол дұрыс емес. Оны әйгілі Баянауыл елінің рубасы, белгілі Тұрсынбай би Еламанұлының атымен атайды. Тік асу, Тұрсынбайдың найзатасы дейді. Ханның қараағашының сыртында киелі Қоңырбай халфенің қызыл тасы деген жер бар. Ол Қоңырбай халфе біздің Сарыарқада, оның ішінде Баянауылда, біз рамазан айында тұрмыз ғой, сол рамазан айында тұңғыш тарауық өткізген адам екен, медресе салып.
Осыншама сұлулық, осыншама ғажап дүниені біздің халыққа ешкім сыйға берген жоқ. Ол белгілі. Бұл жерде 17-18 ғасырларда біраз уақыт қалмақтар тұрған.
Көз сүйсіндірген бұл табиғат қазақ-жоңғар шапқыншылығының куәсі. «Менмұндалаған» құздары, орман, қайнар бұлақтары мен кең жайлауы бабаларымызға күш-қуат берген. Баянауылдың басты байлығы, қазір брэнді десек те болады – қатпарлы тастары да елі-жері үшін жанын пида еткен батырларға қорған бола алды. Сол сұрапыл күндердің куәсі – тау бөктерінде қатарынан жатқан мына тас кесектерінен құралған тізбек. Сырт көзге ұзыннан созылып жатқан жай ғана тастар. Алайда, шын мәнінде бұл құрылымның тарих беттеріндегі мәні ерекше.
Екі қатар тас қорған. Бірінші қатарындағылар садақпен атқанда, екінші қатардағылар оқтап садағын дайындаған. Ал, бірінші қатар оқтағанда, екінші қатар атып, жауға оқты қарша боратып тұрған дейді. Көрдіңіз бе, менің бойымнан да ұзын. Тіпті, сол кездегі жоңғарлардың зеңбіректеріне төтеп берген.
Мемлекеттік табиғи ұлттық парктің көркем жерлерінің бірі – Жасыбай көлі. Көлге барар жолда бұқараны Баянауыл жұртшылығына ғана емес, барша халыққа танымал серпантин қарсы алады. Дәл осы жерден табиғаттың керемет көрінісін тамашалауға мүмкіндік бар.
Жасыбай – табиғаты көркем, тұйық көл. Тауаралық ойыста орналасқан оның жағалауы биік жартасты. Түбі тегіс, суы тұщы, мөп-мөлдір. Қариялардың айтуынша, көл суы тері ауруларына дауа. Жасыбай – белгілі демалыс аумағы. Бүгінде мұнда 60-қа жуық қонақүй, көптеген мейрамхана мен дәмхана жұмыс істейді. Жылдан жылға демалушылар саны артып келеді.
Алтынбек Құрманов.
