Silahtarağa Elektrik Santrali, Silahtarağa Termik Santrali ya da kısaca Silahtarağa Santrali, İstanbul'da bulunan eski bir enerji üretim tesisidir.[1] 1914 yılında, Osmanlı İmparatorluğu döneminde kurulan kömür yakıtlı santral, kurulduğu tarihten, kapılarını kapattığı 1983 yılına değin İstanbul'un enerji gereksiniminin karşılanmasında kullanıldı.[1] 20 yıl metruk durumda kaldıktan sonra, İstanbul Bilgi Üniversitesi tarafından 20 yıllığına kiralandı ve tesis restore edilerek üniversite yerleşkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye başladı. 2007'de yenilenmiş biçimde açılan tesis, günümüzde "Santralistanbul" adıyla anılmaktadır.
Silahtarağa Elektrik Santrali, İstanbul'un Avrupa Yakası'nda, Eyüp ilçesine bağlı Emniyettepe mahallesi sınırları içinde bulunmaktadır. Ancak santralin bulunduğu bölge, III. Selim'in silahtarı Seyit Abdullah Ağa'nın yörenin geçmişindeki oynadığı önemli rol nedeniyle Silahtarağa olarak anılmaktadır.[2][3] Tesis de bu nedenle halk arasında Silahtarağa Santrali olarak adlandırılagelmiştir.
Santral, Haliç'in karanın içine sokulduğu en iç noktada; Alibey ve Kâğıthane derelerinin birleşerek Haliç'e döküldüğü noktada 118 bin m²lik bir alanda kurulmuştur.[2] Günümüzde üniversite, müze ve sanat galerisi olarak kullanılan santral bölgenin işlek merkezlerinden biri olmuştur. Gaziosmanpaşa, Fatih, Kâğıthane ve Şişli gibi merkezlere yakınlığı nedeniyle pek çok İETT hattının kesişim noktasında kalan santrale toplu taşımayla ulaşım İETT'nin 36T, 37T, 399B, 44B, 47, 47E, 47Ç, 49, 49B, 49G ve 49Y numaralı hatlarıyla mümkündür.
1902 yılında Tarsus yakınlarında kurulan küçük çaplı bir hidroelektrik santralin dışında, Silahtarağa Santrali, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk enerji tesisiydi. Kronolojik olarak ilk tesis olmasa da, ülke sınırları içinde bir kente hizmet vermesi amacıyla yapılan ilk tesisti. Tesisin kuruluması için ilk adım 1910 yılında devlet tarafından açılan ihaleyle atılmıştır.[5] İhaleyi Avusturya-Macaristan sermayeli Ganz Electric Company kazandı.[1] Şirket 1911 yılında, Brüksel Bankası (Fransızca: Banque de Bruxelles) ve Macar Kredi Genel Bankası'ndan (Fransızca: Banque Générale de Credit Hongrois) aldığı finansal destekle Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi'ni kurdu ve devletten 50 yıllık elektrik üretim imtiyazı almış oldu.[1][6][7][8] Yapılan etütler sonucunda İstanbul'da hidroelektrik güç elde etmeye uygun su kaynağı bulunmadığına kanaat getirilince kömür yakıtlı bir tesis kurulması kararlaştırıldı.[7] Şirket derhâl Silahtarağa semtinde bir termik santral kurma işlemlerine başladı.
1913 yılında tamamlanarak kullanıma girmesi planlansa da o yıl aşırı yağışlar nedeniyle bölgeyi etkileyen su baskınları ve Balkan Savaşı'nın etkileri tesisin açılmasını geciktirdi.[8] Tesis 11 Şubat 1914'te resmen açılışını yaptı. Üretilen elektrik ilk olarak İstanbul tramvaylarına ve Osmanlı sultanının o dönemde yaşadığı Dolmabahçe Sarayı'na verildi.[6][1] Böylece İstanbul'da havagazına bir alternatif enerji türü doğmuş oldu. Şirketin kurucu sahibi aynı yıl içinde santrali Belçika menşeli SOFINA şirketine devretti
Santralde kullanılması için gereksinim duyulan kömür Zonguldak'tan denizyoluyla getiriliyordu.[7][8] 1915 yılında Rus donanması kömür taşıyan Şirket-i Hayriye gemilerini batırdığı için hem güvenliği sağlamak; hem de işleyişi hızlandırmak amacıyla İstanbul'un kuzeyindeki linyit ocaklarıyla santralin bulunduğu Silahtarağa semti arasında bir dekovil tren hattı kuruldu.
Kurulduktan kısa bir süre sonra tramvayların yanı sıra Suriçi, İstinye ve Pera bölgelerine elektrik vermeye başladı. Harbiye Nezareti tarafından İstanbul atlı tramvaylarının tüm atları 30 bin altın karşılığında satın alınmış olduğundan; santralde üretilen elektrik ağır aksak işleyen İstanbul toplu taşımacılığına da çare oldu.[9] Pera bölgesinin aydınlatma imtiyazını elinde bulunduran Pera Şirketi'yle yaşanan imtiyaz çatışması çözüme kavuşunca elektrikle çalışan tramvaylar hizmete sokuldu. İlk elektrikli tramvaylar 20 Şubat 1914 tarihinde Karaköy Meydanı'nda yapılan törenle Galata Köprüsü üzerinden geçtiler.[9] 1920 yılında başlayarak cadde ve sokaklar da santralden elde edilen elektrikle aydınlatılmaya başlandı.[6]
