ارتباط مخلوق با خدا در برد انشایی سنگین‌تر از وارد کردن شتر در سوراخ سوزن است و نمی‌توان آن را ساده انگاشت و بدون هیچ توجهی در سایهٔ بی‌دردی و رفاه و به دور از استجماع نشست.
تداوم این توجهات و توجه به خداست که سبب می‌شود سالک به مبدء هستی وصول یابد. کسی که صفا و صبوری دارد با استجماع، مرحله به مرحله به خداوند نزدیک‌تر می‌شود تا در نهایت در یکی از استجماع‌های خود به حضرت حق اتصال یابد. برای حصول استجماع و جمع نمودن نیروی متراکم لازم، باید باید اشتغالات و خاطرات را کم نمود و دقایقی را در محیطی خلوت و دور از کثرت همسر و فرزند؛ هرچند آشپزخانه باشد، به استجماع نشست بدون آن که همسر و فرزند وی متوجه شوند.
فارغ شدن در علم و مطالعه راحت‌تر است تا فارغ شدن از ذکر. کسی که مطالعه می‌کند آسوده‌تر می‌تواند استجماع پیدا کند و خویش را متمرکز نماید ولی به‌طور مثال، در نماز که خود ذکر است نمی‌توان به‌راحتی استجماع نمود؛ چرا که ذکر دیررس‌تر است. البته ذکر تلوّن کم‌تری نسبت به علم دارد و تثبت آن بیش‌تر است. انسان باید بتواند هنگام مطالعه همین گونه باشد که چیزی به ذهنش نیاید. کسی که تخمه می‌شکند و مطالعه می‌کند، به‌طور قهری چندان نتیجه‌ای از کارش نمی‌گیرد و آن‌چه انجام می‌دهد بیش‌تر جنبهٔ سرگرمی دارد. البته خودِ قواعد فرسایشی و دست و پاگیر علمی می‌تواند غفلت آورد همان‌طور که توجه به نماز بودن نماز و ذکر از آن جهت که ذکر است و نگاه اصالی داشتن به آن می‌تواند غفلت‌زا باشد.
استجماع تمرکز نیروهای پراکنده در بدن و نفس برای حصول کاری است. سالک با انصراف از امور مزاحم است که قدرت استجماع می‌یابد. وی نخست باید تمرین داشته باشد و لحظه‌های کوتاه و محدود، خود را از چیزی فارغ نماید و تلاش نماید آن را به هیچ وجه به ذهن نیاورد و انصراف از آن را برای مدتی کوتاه در خود تجربه کند. انصراف از خود دشوارتر از انصراف از هر امری است. وی باید تمرین داشته باشد برای نمونه در پنج دقیقه هیچ توجهی به خود نداشته باشد و حتی تنفسی نیز در این مدت نداشته باشد. البته این کار بدون انجام تمرین‌هایی که در اصل تنفس گفته شد ممکن نمی‌شود. انصراف از نفس هم‌چون ماهی است که در دست لیز می‌خورد و کم‌تر شکل می‌گیرد. سالک باید تمرین‌های متعدد داشته باشد و از انصراف در یک لحظه از یک چیز را به انصراف از چند چیز در مدتی طولانی‌تر یا از همه چیز حتی نفس خود ارتقا دهد. این تمرین‌ها باید در خلوت، تنهایی و تاریکی انجام پذیرد. سالک برای حصول انصراف باید اصول دیگر سلوک و مبادی آن را رعایت نماید و معدهٔ وی نه سنگین و پر باشد و نه خالی و کم‌خور و نیز نباید دردی در بدن داشته باشد. وی همانند روزه‌داری است که صرف قصد افطار روزهٔ او را باطل می‌کند هرچند مفطری را انجام ندهد و کم‌ترین چیزی که به ذهن وی بیاید او را از انصراف باز می‌گرداند.
وی بعد از انصراف باید قدرت «استقبال» پیدا کند و چیزی مانند ذکر را برای خود موضوع قرار دهد و آن را بیابد. استقبال از ذکر، با استجماع بر آن سبب می‌شود وی ذکر را در خود نهادینه سازد.
ادبار، استدبار، انصراف، اقبال، استقبال، استجماع، توانس و تجانس که همه مقدمه‌ای برای تأثیرپذیری از ذکر و ریاضت است سخت و دشوار است و وصول به آن تمرین بسیار می‌طلبد. سالک بعد از انجام این تمرین‌هاست که می‌تواند نمازی بگزارد که فقط نماز است و جز خداوند در آن نیست و نماز، ذکر و دیگر عبادات و ریاضت‌ها را به خود جذب می‌نماید و شیرهٔ روح خود می‌سازد. چنین فردی افزون بر کارایی بالا در هر کاری، دارای عمری طولانی می‌گردد؛ زیرا وی حتی در خوردن غذا و ورود غذا به معده استجماع دارد و غذا را با آرامش می‌خورد و غذا به تمامی جذب بدن آنان می‌گردد نه آن که معده برای غذا حکم سطل زباله‌ای را داشته باشد که غذا را از بدن دور می‌دارد. اینان ابتدا با چشم غذا می‌خورند و با شامه طعم خوش غذا را حس می‌کنند و سپس آن را با خون‌سردی و آرامش وارد معده می‌کنند.
کسی که عبادت بسیار و متنوع اما بدون انصراف و استجماع دارد مانند کسی است که مطالعهٔ فراوان دارد. چنین کسی نه آن که دانشمند می‌شود، بلکه ذهن وی گنگ و بسته می‌شود و قدرت تحلیل مسایل را از دست می‌دهد.
تمامی کارهای قدرتی و نیز علوم شهودی با انصراف و استجماع صورت می‌گیرد. کاراته‌کایی که در ظاهر چندان قدرتی ندارد با ضربهٔ دست می‌تواند بیش از ده موزاییک را یک‌جا بشکند. چنین کاری با استجماع و سرعت عمل است که انجام می‌پذیرد بدون آن که دردی به دست وارد شود، بلکه کانون فشار، مغز اوست.
اولیای کمل و محبوبان مقام جمعی دارند و می‌توانند در حالی که در جمع هستند از هر چیزی منصرف شوند. آنان در میان جمع خواب هستند یا سخن می‌گویند اما بدون آن که کسی متوجه کار آنان شود در عوالم غیبی سیر می‌نمایند. کسی که مقام جمعی دارد اصول و قواعد محبان را ندارد و نیازی به فشار آوردن به معده و دیگر اعضای خود برای حصول انصراف و استجماع نیست.
کسی که می‌خواهد خود را تبدیل نماید تا صفا و روشنی دل خود را صیانت بخشد باید اراده‌ای قوی داشته باشد. ما فرایند تقویت اراده را در ضمن اصولی چند خواهیم آورد اما فصل مقوم ارادهٔ قوی، داشتن «قدرت استجماع» است. سالک در بدایت کار به دلیل آن که نفس دله‌ای دارد توان چیرگی بر نفس خود را ندارد، کم‌حوصله است، زود خسته می‌شود، هدف را فراموش می‌کند و دلش بهانهٔ این لذت و آن خواهش را می‌گیرد. برای غلبه بر چنین حالاتی باید تمامی توان نهفته در خود را جمع نمود و آن توان نهفته را که به شکل پتانسیل در درون آدمی وجود دارد آزاد نمود و مدد انجام کار قرار داد. «استجماع» برایند تجمع نیروهای پراکنده‌ای است که می‌توان آن را اندک اندک گرد هم آورد.
آیت الله العظمی محمدرضا نکونام

свернуть