غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، ریاضیدان، اخترشناس و شاعر ایرانی است که در 28 اردیبهشت سال 427 و زمان حکومت سلجوقیان در نیشابور به دنیا آمد.

خیام دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی بود و علاوه بر داشتن دانش در ریاضی، نجوم در فلسفه، دین، تاریخ، گاه شماری، موسیقی نیز دانش فراوانی داشت پس می توان او را همه چیزدان و بزرگترین دانشمند قرن پنجم نامید. مقام و شهرت بسیار خیام در زمان خود سبب شد معاصران او همه وی را به لقب های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق بستایند.

خیام دانشمند بود یا شاعر؟
همانطور که گفتیم خیام دانشمند و همه چیزدان عصر خویش بود. اگر چه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست اما رباعیات او آوازه ی جهانی دارد. رباعیات خیام به بیشتر زبان های زنده برگردان شده است. ادوارد فیتزجرالد رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه نموده است.

خیام نیشابوری

خیام در دوران جوانی و کسب دانش
نام پدر خیام ابراهیم بوده است که برخی افراد معتقدند شغل او یا یکی از نیاکان خیام خیمه دوزی یا چادر دوزی بوده است اما برخی گفته اند که پدر خیام به امور دیوانی مشغول بوده است.

عمر خیام در نیشابور نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر شروع به تحصیل کرد و در جوانی علوم فلسفه، نجوم و ریاضی را فرا گرفت و در علم طب نیز مهارت کافی به دست آورد ،گفته شده که خیام سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرده است.او شعرهای زیادی به دو زبان فارسی و عربی سرود و کتاب هایی درباره علوم مختلف نوشت.

استاد، خیام در علم فقه که بود؟
برخی عقیده دارند که خیام فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته و برخی او را شاگرد ابن سینا دانسته اند که فرضیه شاگردی خیام نزد ابن سینا واقعیت ندارد و این خطای تاریخ نویسان به این دلیل است که خیام ابن سینا را استاد معنوی خود خوانده است.

آنچه واقعیت دارد این است که خیام فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت و حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی را فراگرفت. خیام علوم و فلسفه یونان را تدریس می کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می کرد.

ترک نیشابور به قصد سمرقند
در حدود سال 449 هجری خیام نیشابور را به قصد سمرقند ترک کرد و در آنجا کتابی درباره معادله های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر والمقابله به زبان عربی تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر قاضی القضات سمرقند نوشت و پس از نگارش کتاب خود را به دلیل رابطه خوب خود با خواجه نظام الملک طوسی تقدیم کرد.

بیوگرافی خیام

رفتن به اصفهان و سرپرستی رصدخانه اصفهان
عمر خیام بعد از سمرقند به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. او 18 سال در اصفهان اقامت داشت و در این مدت رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس، مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را نوشت که در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد.

در این دوران به مدیریت خیام زیج (رصدخانه) ملکشاهی تهیه گردید و طرح اصلاح تقویم تنظیم شد. تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که خیام و عده ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می شود.

خیام درباره ی چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای هم نوشته است. خیام به اختر بینی اعتقاد نداشت اما در این دوران به عنوان اختر بین در دربار خدمت می کرد.

درگذشت ملکشاه، کشته شدن نظام الملک، قطع کمک مالی به رصدخانه و بی مهری به خیام و بی اعتنایی به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، باعث شد خیام در حدود سال 479 هجری اصفهان را به قصد خراسان ترک کند و بقیه عمر را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو گذراند.


ستاره شناسی
همانطور که گفتیم خیام گاهشماری ایران را تغییر داد و بعد از اصلاح آن مدار گردش کره ی زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه کرد.

فلسفه
از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده که یکی از آنها فارسی بوده و باقی عربی است. پنج رساله او عبارتند از:فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود.

خیام در سال 472 هجری قمری به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی خطبه توحیدیه ابن سینارا به فارسی ترجمه کرده است.

خیام چگونه درگذشت؟
یک روایت بسیار مشهور تاریخی وجود دارد که هم به وسیله بیهقی و هم به وسیله تتوی ذکر شده به نقل از داماد خیام محمد بغدادی نقل می کنند که در آخرین روز حیات، او مشغول مطالعه فصل مربوط به صدور کثیر از واحد، از کتاب شفا در مبحث الهیات بود. ناگهان سر خود را از کتاب برداشته و رو به داماد خود می گوید جماعت را بخوان تا وصیت کنم.

پس از وصیت، نماز گزارده و در سجده ذکر می کند که خدایا می دانی که من تو را به اندازه ای که در وسعم بود شناختم، پس مرا رحمت کن، و پس از این ذکر، جان به جان آفرین تسلیم کرد.این روایت تاریخی، تعلق خاطر مذهبی او را تا واپسین لحظات حیات نشان می دهد.

آرامگاه عمر خیام
خیام در سال 517 ﻫ . ق در شهر نیشابور در گذشت و آرامگاه او در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.

او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده :"گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند." نظامی عروضی بعد از چهار سال به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته و مشاهده نمود که قبر او درست در همان جایی است که او گفته بود.

свернуть